Een kathedraal of dom is de kerk waar een bisschop zetelt De benaming valt te herleiden tot ecclesia cathedralis kerk va

Een kathedraal of dom is de kerk waar een bisschop zetelt. De benaming valt te herleiden tot ecclesia cathedralis, kerk van de zetel. Die zetel is de zetel van de bisschop, die aan de zijkant van het priesterkoor van de kerk staat opgesteld, in de vroegchristelijke kerk in de exedra of de koorapsis. Deze zetel heet in het Latijn cathedra.

Algemeenheden

De kathedraal is de belangrijkste kerk van elk bisdom. Wanneer een kerk als kathedraal is gebouwd, uit dit zich vaak in de grootse bouw en versieringen. Soms heeft de kathedrale kerk ook de status van basiliek. In dat geval spreekt men van een kathedrale basiliek. Een voorbeeld is de Kathedrale Basiliek van Sint-Jan Evangelist in ’s-Hertogenbosch.

Kathedralen komen dus voor binnen de kerkgenootschappen waar sprake is van een hiërarchische organisatie met bisdommen. Dit geldt onder meer voor de Rooms-Katholieke Kerk, de Oudkatholieke Kerk, de Grieks-Orthodoxe Kerk, de Russisch-Orthodoxe Kerk, de Anglicaanse Kerk en de Lutherse Kerk. In sommige landen wordt het woord dom gebruikt voor een kathedraal. Dit woord is via het Franse “dôme” afgeleid van het Latijnse domus, dat huis betekent in de zin van domus Dei (huis van God). Met het Engelse “dome” (koepel) heeft het woord dom niets te maken, wel met het Italiaanse “duomo”.

In de oosters-orthodoxe kerken wordt de kerk van een metropoliet (bisschop) aangeduid als metropool. Het Russisch-Oekraïense woord sobor (“verzameling”) wordt ook vaak gebruikt voor bisschoppelijke kerken, maar slaat ook op kerken van andersoortige geestelijken (zoals kloosterkerken).

In de loop van de geschiedenis zijn sommige bisdommen opgeheven (of in ontkerstende landen gereduceerd tot titulaire bisdommen in partibus (infidelium)), maar de hoofdkerken van deze voormalige bisdommen worden vaak nog als kathedraal aangeduid in het spraakgebruik. Ook wordt het woord kathedraal soms oneigenlijk gebruikt voor elke grote kerk, ook als deze niet aan een bisdom verbonden is (geweest).

Kathedralen in Europa

Kathedralen in België

Van de huidige rooms-katholieke kathedralen in België is alleen die van Doornik als zodanig gebouwd. De overige waren collegiale kerken of parochiekerken voordat ze tot kathedraal werden verheven. De oorspronkelijke kathedraal van Luik, de Sint-Lambertuskathedraal, is tijdens de Franse Revolutie in 1794 afgebroken. Ook Tongeren heeft in de vierde eeuw korte tijd een kathedraal gehad, als voorloper van die van Luik.

De huidige negen rooms-katholieke kathedralen in België zijn:

Aartsbisdom Mechelen-Brussel:
- Sint-Romboutskathedraal te Mechelen (sinds 1559, als hoofdkathedraal)
- Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel (sinds 1961, als cokathedraal)
Bisdom Antwerpen: Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (1559-1803 en sinds 1961)
Bisdom Brugge: Sint-Salvatorskathedraal (sinds 1834)
Bisdom Doornik: Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (sinds de zesde eeuw)
Bisdom Gent: Sint-Baafskathedraal (sinds 1559)
Bisdom Hasselt: Sint-Quintinuskathedraal (sinds 1967)
Bisdom Luik: Sint-Pauluskathedraal (sinds 1801)
Bisdom Namen: Sint-Aubankathedraal (sinds 1559)

Nog bestaande voormalige kathedralen, ook wel genoemd, zijn:

Ieper: Sint-Maartenskathedraal van het voormalige bisdom Ieper (1559-1801)
Malmedy: HH. Petrus, Paulus en Quirinuskathedraal van het voormalige bisdom Eupen-Malmedy (1920-1925)

Verdwenen kathedralen zijn:

Brugge: Sint-Donaaskathedraal, afgebroken in 1799 onder Franse bezetting
Luik: Sint-Lambertuskathedraal, afgebroken in 1794 onder Franse bezetting

Naast de rooms-katholieke kathedralen bestaat er in België een Grieks-orthodoxe kathedraal:

: (sinds 1969)

Kathedralen in Nederland

De Sint Janskathedraal in 's-Hertogenbosch

Van de huidige rooms-katholieke kathedralen in Nederland zijn alleen die van Haarlem en Den Bosch als zodanig gebouwd. De meeste andere kathedralen waren parochiekerken of collegiale kerken voordat ze tot kathedraal werden verheven. Tot 1559 was de Dom van Utrecht de enige kathedraal in de Noordelijke Nederlanden. Zij is echter al sinds 1580 geen kathedraal meer, omdat de kerk sindsdien protestants is.

De Sint Janskathedraal in 's-Hertogenbosch is de enige middeleeuwse kathedraal in Nederland die nog actief is. Het is tevens de grootste kathedraal van Nederland In Maastricht heeft van de vierde tot zevende eeuw ook de zetel van een bisschop gestaan, vermoedelijk in een voorganger van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek.

De huidige zeven rooms-katholieke kathedralen in Nederland zijn:

Aartsbisdom Utrecht: Sint-Catharinakathedraal (sinds 1853)
Bisdom Breda: Sint-Antoniuskathedraal (1853-1875 en sinds 2001)
Bisdom Groningen-Leeuwarden: Sint-Jozefkathedraal (sinds 1981)
Bisdom Haarlem-Amsterdam: Kathedrale Basiliek Sint Bavo (sinds 1898)
Bisdom 's-Hertogenbosch: Sint-Janskathedraal (sinds 1559)
Bisdom Roermond: Sint-Christoffelkathedraal (1661-1801 en sinds 1853)
Bisdom Rotterdam: HH. Laurentius- en Elisabethkathedraal (sinds 1967)

Nog bestaande voormalige kathedralen zijn:

Utrecht: Dom (tot 1580)
Breda: Michaëlkerk (1968-2001)
Deventer: Lebuïnuskerk (1559-1580)
Groningen: Martinikerk (1559-1594)
Haarlem: Sint-Bavokerk (1559-1578)
Haarlem: Sint-Josephkerk (1853-1898)

Verdwenen kathedralen zijn:

Breda: Barbarakerk (1875-1968)
Groningen: Sint-Martinuskerk (1956-1981)
Leeuwarden: Sint-Vituskerk van het voormalige bisdom Leeuwarden (1559-1580)
Middelburg: Sint-Pieterskerk (Noordmonsterkerk) van het voormalige bisdom Middelburg (1559-1579)
Roermond: Heilig-Geestkerk (1559-1661)
Rotterdam: Sint-Ignatiuskerk aan de Westzeedijk (1956-1967 als Sint-Laurentiuskathedraal)

Naast de rooms-katholieke kathedralen bestaan er in Nederland twee oudkatholieke kathedralen:

Aartsbisdom Utrecht: Sint-Gertrudiskathedraal
Bisdom Haarlem: kathedraal Sint Anna en Maria

Kathedralen in Italië

Italië heeft met 227 kathedralen na Brazilië het grootste aantal katholieke kathedralen.

Tot de bekendste behoren:

Sint-Jan van Lateranen in Rome, bisschopskerk van de paus en in die zin de belangrijkste kerk van het rooms-katholicisme.
Kathedraal van Florence
Kathedraal van Lucca
Kathedraal van Milaan
Kathedraal van Palermo
Kathedraal van Pisa, met de beroemde scheve toren
Kathedraal van Siena
Basiliek van San Marco (Venetië)

Katholieke kathedralen in Duitsland

Dom van Aken (Aachen), keizersdom, behoort tot het werelderfgoed (UNESCO-lijst)
Munster van Freiburg
Sint-Hedwigskathedraal in Berlijn
Dom van Keulen (Köln), keurvorstelijk aartsbisdom, behoort tot het werelderfgoed (UNESCO-lijst)
Dom van Mainz (keurvorstelijk aartsbisdom)
Dom van Speyer (Spiers), behoort tot het werelderfgoed (UNESCO-lijst)
Dom van Trier, keurvorstelijk aartsbisdom
Dom van München en Freising
& cokathedraal (basilica)
Dom van Bamberg, keizersdom
Dom van Dresden-Meissen
Dom van Erfurt
Dom van Essen
Dom van Freiburg im Breisgau
Dom van Fulda
Sint-Jacobuskathedraal (Görlitz)
Dom van Hamburg
Dom van Hildesheim, behoort tot het werelderfgoed (UNESCO-lijst)
Dom van Limburg
Dom van Lübeck
Dom van Maagdenburg
Dom van Münster
Dom van Osnabrück
Dom van Paderborn
Dom van Passau
Dom van Regensburg
Dom van Wetzlar
Dom van Würzburg

Daarboven telt Duitsland een katholiek legerbisdom en een exempt van de (Byzantijnse ritus; ook voor Scandinavië) met eigen kathedraal te München

Katholieke kathedralen in Frankrijk

Kathedraal van Aix-en-Provence
Kathedraal van Albi
Notre-Dame van Amiens
Kathedraal van Angers
Kathedraal van Angoulême
(Atrecht)
Kathedraal van Auch
Kathedraal van Autun
Kathedraal van Auxerre
Kathedraal van Bayeux
Kathedraal van Beauvais
Kathedraal van Bourges
Kathedraal van Carpentras
Kathedraal van Chartres
Kathedraal van Châlons-en-Champagne
Kathedraal van Clermont-Ferrand
Kathedraal van Laon
Kathedraal van Limoges
Kathedraal van Lisieux
Kathedraal van Le Mans
Kathedraal van Lodève
Kathedraal van Rijsel (Lille)
Kathedraal van Metz
Kathedraal van Noyon
Kathedraal van Orléans
Notre-Dame van Parijs (Paris)
Kathedraal van Poitiers
Kathedraal van Reims
Kathedraal van Rouen
Kathedraal van Sées
Kathedraal van Sens
Kathedraal van Sint-Omaars (Saint-Omer)
Kathedraal van Soissons
Kathedraal van Straatsburg (Strasbourg)
Kathedraal van Lourdes
Kathedraal van Toul
Kathedraal van Toulouse
Kathedraal van Tours
Kathedraal van Troyes
Kathedraal van Valence
Kathedraal van Verdun
Kathedraal van Versailles

Kathedraal van Soissons

Kathedraal van Beauvais vanuit het oosten

Daarboven is er onder meer een kathedraal volgens de Armeense ritus, Sainte-Croix-de-Paris

Kathedralen in Iberië

Spanje

Spanje telt 77 katholieke kathedralen, waaronder:

Kathedraal van Barcelona
Kathedraal van Burgos
Kathedraal van Córdoba
Kathedraal van Granada
Kathedraal van Las Palmas de Gran Canaria
Kathedraal van Madrid
Kathedraal van Palma
Kathedraal van Santiago de Compostella
Kathedraal van Segovia
Kathedraal van Sevilla
Kathedraal van Teruel
Kathedraal van Toledo
Kathedraal van Valencia
Kathedraal van Zaragoza

Portugal

Portugal telt 20 sé ('zetel') katholieke kathedralen (en 2 co-kathedralen), waaronder de patriarchale van Lissabon en die van de andere aartsbisdommen Évora (de enige met de status van basiliek) en Braga.

Kathedralen op de Britse eilanden

Het Verenigd Koninkrijk heeft een grote katholieke minderheid, maar de officiële religies zijn anglicaans in Engeland en Wales, presbyteriaans in Schotland.

Aartsbisdommen van de Anglicaanse Kerk

Kathedraal van Canterbury (Kantelberg)
Kathedraal van York

Bisdommen van de Anglicaanse Kerk

Kerk van Engeland:

Kathedraal van Birmingham
Kathedraal van Blackburn
Kathedraal van Bradford
Kathedraal van Bristol
Kathedraal van Bury St. Edmunds
Kathedraal van Carlisle
Kathedraal van Chelmsford
Kathedraal van Chester
Kathedraal van Chichester
Kathedraal van Coventry
Kathedraal van Derby
Kathedraal van Durham
Kathedraal van Ely
Kathedraal van Exeter
Kathedraal van Gloucester
Kathedraal van Guildford
Kathedraal van Hereford
Kathedraal van Inverness
Kathedraal van Leicester
Kathedraal van Lichfield
Kathedraal van Lincoln
Kathedraal van Liverpool
St Paul's Cathedral in Londen
Kathedraal van Southwark (Londen)
Kathedraal van Manchester
Kathedraal van Newcastle
Kathedraal van Norwich
Kathedraal van Oxford
Kathedraal van Peel (op het eiland Man)
Kathedraal van Peterborough
Kathedraal van Portsmouth
Kathedraal van Ripon
Kathedraal van Rochester
Kathedraal van Salisbury
Kathedraal van Sheffield
Kathedraal van Southwell
Kathedraal van St. Albans
Kathedraal van Truro
Kathedraal van Wakefield
Kathedraal van Wells
Kathedraal van Winchester
Kathedraal van Worcester

Schotse Episcopaalse Kerk:

Sint-Andreaskathedraal in Aberdeen
Kathedraal van Dundee
Sint-Mariakathedraal in Edinburgh
Sint-Mariakathedraal in Glasgow
Kathedraal van Millport
Kathedraal van Oban
Kathedraal van Perth

Kerk in Wales:

Kathedraal van Bangor
Kathedraal van Brecon
Kathedraal van St Asaph
Kathedraal van St David's
Kathedraal van Llandaff
Kathedraal van Newport

Aartsbisdommen van de Rooms-Katholieke Kerk

Kathedraal van Westminster
(in Londen)
Kathedraal van Birmingham (de enige basiliek op de Britse archipel)
Metropolitane Kathedraal van Liverpool

Enkele suffragane bisdommen van de Rooms-Katholieke Kerk

Kathedraal van Bristol

Daarboven telt het Verenigd Koninkrijk een katholiek legerbisdom, met eigen kathedraal te Aldershot (in Hampshire), en een exempt van de Oekraïense geünieerden (Byzantijnse ritus), met eigen kathedraal te Londen.

Telt Schotland ook negen vroegere katholieke kathedralen dat sinds 1560 presbyteriaanse parochiekerken, en geen kathedralen meer zijn, waaronder:

Kathedraal van Aberdeen
Kathedraal van Edinburgh
Kathedraal van Glasgow
Kathedraal van Kirkwall

Het heel eiland van Ierland (beide de Republiek Ierland en Noord-Ierland) telt 26 katholieke bisdommen, en elf anglicaanse bisdommen (Kerk van Ierland).

Kathedralen in Noordse landen

Omdat ze massaal protestants werden zijn de meeste katholieke kathedralen er overgedragen tot de lutherse kerk of buiten gebruik. Nog in dienst is telkens één Roomse kathedraal in Denemarken, IJsland, Noorwegen, Zweden en Finland.

Er zijn vijftien lutherse kathedralen in Zweden, twaalf in Denemarken, elf in Noorwegen, tien in Finland. IJsland en de Faeröer hebben elk één.

Enkele kathedralen in Rusland

Tot de belangrijkste kathedralen (sobora, doorgaans Russisch-orthodox) van Rusland behoren:

in Moskou:
- Oespenski-kathedraal (Moskou), in het Kremlin; uit de 15e eeuw, een van de belangrijkste kerken van het land
- Kathedraal van de Voorbede van de Moeder Gods (Basiliuskathedraal) aan het Rode Plein; uit de 16e eeuw, een van de meest beeldbepalende kerken van Rusland
- Christus Verlosserkathedraal (Moskou), uit de 20e eeuw, de grootste kerk van Rusland en de grootste Russisch-orthodoxe kerk ter wereld
Kazankathedraal (Sint-Petersburg), uit de 19e eeuw
Izaäkkathedraal (Sint-Petersburg) , uit de 19e eeuw
Drievuldigheidskathedraal (Sint-Petersburg)
Sofiakathedraal (Novgorod), in het Kremlin van Veliki Novgorod; uit de 11e eeuw, zetel van de aartsbisschop
Oespenski-kathedraal (Vladimir), uit de 12e eeuw, de moederkerk van Rusland in de 13e en 14e eeuw
Demetriuskathedraal (Vladimir), uit de 12e eeuw

Rusland telt ook katholieke kathedralen: in Moskou, Irkoetsk, Novosibirsk en Saratov.

Kathedralen in andere Europese ex-Sovjetrepublieken

Katholieke kathedralen zijn er doorgaans zeldzaam: vier in Wit-Rusland, zeven in Litouwen, vier in Letland, één in Estland, één in Moldavië, één in Georgië. Enkel Oekraïne telt er twaalf, maar dat is een 'nationale' geünieerde kerk. Lutherse kathedralen zijn ook er doorgaans zeldzaam: drie elk in Estland en Letland.

De Orthodoxe kerken zijn er behalve in het Balticum sterk verweven met de nationale identiteit

Kathedraal van Edzjmiatsin in Armenië, naar verluidt de oudste kathedraal ter wereld
Svetitschoveli-kathedraal in Georgië

Kathedralen in ex-Joegoslavische landen

Kroatië telt zestien katholieke kathedralen, Servië zeven, Montenegro twee, Slovenië zes, Bosnië-Herzegovina en Noord-Macedonië elk een.

Kathedralen in andere Europese ex-Oostbloklanden

Er zijn veertien katholieke kathedralen in Hongarije, 44 in Polen, negen in Tsjechië, twaalf in Slowakije, twaalf in Roemenië, drie in Bulgarije. Het overwegend islamitische Albanië telt toch vier katholieke kathedralen.

Beroemd zijn:

Slowakije: de Sint-Elisabethkathedraal van Košice
Tsjechië: de Sint-Vituskathedraal (Praag)
Hongarije: de

Kathedralen in andere Europese landen

De miniatuurstaatjes Andorra, Gibraltar, Liechtenstein, Monaco en San Marino hebben elk één katholieke kathedraal, de vroegere Johannieters-staat Malta twee. Vaticaanstad is een uniek geval als zetel van de paus, een soevereine enclave in de Italiaanse hoofdstad Rome.

Oostenrijk telt elf katholieke kathedralen, Zwitserland acht.

Griekenland heeft acht katholieke kathedralen, Cyprus geen, maar beide zijn overwegend Grieks-orthodox.

Beroemd zijn:

Stephansdom (Wenen)
Kathedraal van Lausanne
Kathedraal van Monaco

Ook in Gibraltar bevindt zich de enige belangrijke anglicaanse kathedraal in Europa buiten de Britse eilanden, de Kathedraal van de Heilige Drie-eenheid.

Kathedralen in Noord- en Centraal-Amerika

Zowel Noord- als Centraal- Amerika en de Antillen tellen veel roomse gelovigen en dus ook heel wat katholieke kathedralen (cijfers voor 2010).

Het overwegend katholieke Mexico telt er 91. De VS heeft er 194, Canada 70, Bermuda en het Franse overzeese Saint-Pierre & Miquelon elk een. Er zijn telkens 8 katholieke kathedralen in El Salvador, Guatemala en Nicaragua, zeven in Costa Rica, telkens zes in Honduras, Panama en het VS-gebonden Puerto Rico, één in Belize.

In de meeste Antilliaanse eilandstaten is er maar één, in Cuba en de Dominicaanse Republiek zijn er 11, in Haïti 10 en op Jamaica twee.

Noord-Amerika en de Antillen hebben ook anglicaanse gelovigen. Er zijn 82 anglicaanse kathedralen in de VS, 32 in Canada, en de Antilliaanse eilandstaten van Jamaica, Antigua en Barbuda, Barbados en Trinidad en Tobago elk een.

Kathedralen in Zuid-Amerika

Continentaal Zuid-Amerika telt veel roomse gelovigen, meestal de grote meerderheid, en dus ook heel wat katholieke kathedralen. De reus Brazilië telt er 270, Colombia 73, Argentinië 71, Venezuela 37, Peru 28, Chili 27, Bolivië 14, Ecuador 12, Paraguay 11, Uruguay 10; Guyana, het overzeese Frans Guyana, elk slechts één (cijfers 2010).

Tot de opmerkelijkste behoort de Kathedrale Basiliek van Sint-Petrus-en-Paulus, dat het grootste houten gebouw van Zuid-Amerika is.

Kathedralen in Azië

De meeste Aziatische landen tellen weinig katholieke kathedralen meestal bij gebrek aan gelovigen en/of wegens minorisatie. De overwegend katholieke Filipijnen hebben er 87. Toch zijn er onder andere ook 149 in India, 77 in de Volksrepubliek China en 26 in Vietnam.

Er zijn ook weinig anglicaanse kathedralen in Azië: 48 in India, drie in Hong Kong en Maleisië, twee in Sri Lanka en één in Singapore.

Kathedralen in Oceanië

Veel eilandstaten tellen slechts één katholieke kathedraal, of twee. Australië heeft er 31, Nieuw-Zeeland zes, Papoea-Nieuw-Guinea 18.

Oceanië telt ook anglicaanse kathedralen: 25 in Australië, negen in Nieuw-Zeeland, drie in Papoea-Nieuw-Guinea, en Fiji en de Salomonseilanden hebben elk één.

Kathedralen in Afrika

De meeste Afrikaanse staten tellen relatief weinig katholieke kathedralen. Nigeria heeft er toch 51, Zuid-Afrika 29, Uganda 22, Angola 19

Opmerkelijk is dat naast de onopvallende kathedraal St-Augustinus van Yamoussoukro in de Ivoorkust-hoofdstad de immense Basilique Notre-Dame de la Paix is gebouwd, een kopie van de pauselijke Sint-Pietersbasiliek.

Voormalige kathedraal

De Hagia Sophia in de Turkse stad Istanboel is een nog bestaand gebouw dat van 537 - 1453 een kathedraal was, gedurende die hele periode de grootste ter wereld. Het gebouw werd daarna een moskee en vervolgens een museum. Op 24 juli 2020 werd de Hagia Sofia weer een moskee.

Trivia

De monumentale kerken die steenkolenmaatschappijen in Belgisch-Limburg bouwden in de mijncités worden "mijnkathedralen" genoemd.
Het Antwerpse Centraal Station wordt ook wel aangeduid als de 'spoorwegkathedraal'.
Het Zoniënwoud met zijn eeuwenoude beukendreven noemt men weleens de "beukenkathedraal".
Ook Felix Timmermans beschreef de vierdubbele rij olmen op de Lierse vest als kathedraal.
De Groene Kathedraal is een landschapskunstwerk in Zuidelijk Flevoland: een plattegrond van de kathedraal van Reims.
De Sint-Bavokerk van Kanegem wordt ook wel de 'Kathedraal van Te Lande' genoemd.
Het monumentale gebouw A van Radio Kootwijk wordt informeel de kathedraal genoemd.

Zie ook

Basiliek
Kapittel
Kruiskerk
Plebaan
Lijst van grote kathedralen

Bronnen, noten en/of referenties

Haslinghuis, E.J. en Janse, H. (2005) Bouwkundige termen. Leiden: Primavera Pers. ISBN 90 5997 033 0.
Van Veen, P.A.F. en Van der Sijs, Nicoliene (1997) Etymologisch Woordenboek. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie, p. 228.
https://www.nd.nl/geloof/katholiekinside/1026499/toren-sint-jan-in-den-bosch-in-de-steigers. Gearchiveerd op 22 september 2021.

(en) Wereldwijde kathedraleninventaris op GCatholic.org

[1] Haslinghuis, E.J. en Janse, H. (2005) Bouwkundige termen. Leiden: Primavera Pers. ISBN 90 5997 033 0.

[2] Van Veen, P.A.F. en Van der Sijs, Nicoliene (1997) Etymologisch Woordenboek. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie, p. 228.

[3] ttps://www.nd.nl/geloof/katholiekinside/1026499/toren-sint-jan-in-den-bosch-in-de-steigers. Gearchiveerd op 22 september 2021.